Την περιοχή, που περιλαμβάνεται μέσα στους δυο βραχίονες, Καλαμαύκι και Παντελή, του σημερινού ποταμού Στόμιου (του αρχαίου Διδύμου), καταλάμβανε η αρχαία μεγαλούπολη των Ετεοκρητών Πραισός, η οποία ήταν μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ανατολικής Κρήτης. Ήταν κτισμένη πάνω σε τρεις λόφους και περιβάλλονταν από δυνατό τείχος, που υπολείμματά του σώζονται σε ορισμένα σημεία και μάλιστα ΒΑ του μεγάλου λόφου, όπου ήταν η έδρα των Αρχών της πόλης. Το τείχος άφηνε έξω τον τρίτο γήλοφο Βωμό-Ιερό όπως και το Ιερό Σπήλαιο στη θέση Σκόλες. Tο μέρος φαίνεται να κατοικούνταν από τη Νεολιθική εποχή. Στο σπήλαιο που βρίσκεται στη θέση Σκόλες, στη συμβολή των χειμάρρων Καλαμαύκι και Παντελή, βρέθηκε νεολιθική και καμαραϊκή κεραμική.
Ύστερα από την κατάκτηση της Κρήτης από τους Δωριείς το 12ο αιώνα π.Χ. οι Ετεοκρήτες, δηλαδή οι γνήσιοι Κρήτες αποσύρθηκαν προς τα ανατολικά του νησιού, όπου περίσωσαν το γνήσιο μινωικό χαρακτήρα τους, τη γλώσσα, τη θρησκεία και τη λατρεία του Δικταίου Δία.
Η Πραισός βρισκόταν στο κέντρο της χερσονήσου Σητείας και είχε λιμάνια στο Βόρειο πέλαγος, το Κρητικό, την Ητεία (Σητεία) και στο Νότειο, το Λιβυκό, τις Στήλες, όπως φαίνεται σε ψήφισμα των Πραισίων κατά τους Μακεδόνικους χρόνους, που αφορά την αλιεία και το εμπόριο του πορφυρογενούς κογχυλίου και τη μίσθωση γι' αυτό του ναυτικού των Στηλιτών. Οι Ιεραπύτνιοι, που ήταν δωρικής καταγωγής, υστέρα από πολυχρόνιο πόλεμο, νίκησαν τους Ετεοκρήτες της Πραισού και κατάστρεψαν την πόλη τους.
Το 1884 ο Federico Halbherr ανακάλυψε στην Πραισό την πρώτη ετεοκρητική επιγραφή και βρήκε μεγάλο αριθμό πήλινων ειδωλίων Από τις ανασκαφές που έκανε η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή αποδείχτηκε ότι η Πραισός ήταν πόλη των ιστορικών - ελληνικών χρόνων. Η αρχαιότερη ετεοκρητική Πραισός, η μνημονευόμενη από το Στράβωνα, υπήρξε όχι μακριά από τα σημερινό ερείπια, η οποία καταστράφηκε και οι τελευταίοι απόγονοι των Ετεοκρητών έκτισαν, μαζί με τους Δωριείς αποίκους, μετά το 12ο αιώνα π.Χ., τη νέα πόλη στη γνωστή σημερινή θέση των ερειπίων. Η περιοχή του "κράτους" της Πραισού καταλάμβανε ολόκληρη τη σημερινή χερσόνησο της Σητείας, που λεγόταν τότε ετεοκρητική χερσόνησος, ή χερσόνησος των Πραισίων, εκτός της χώρας Ιτάνου.
Το πολίτευμα της ελληνικής-γεωμετρικής Πραισού ήταν δημοκρατικό, με όργανα τους κόσμους, τη γερουσία και την εκκλησία του Δήμου. Σαν αυτόνομη πόλη έκοψε νομίσματα από τα οποία είναι γνωστά πολλά είδη Στα περισσότερα παριστάνονται ο Ηρακλής, ο Ζευς, ο Απόλλωνας και η Δήμητρα με τη λέξη ΠΡΑΙΣΙΟΝ.
Πάνω στο λόφο της Πραισού ανασκάφηκε το 1935 τάφος, στον οποίον είχε ταφεί Πραίσιος αθλητής, μαζί με τα έπαθλα του, που τα πιο χαρακτηριστικά ήταν δυο ζωγραφισμένοι αθηναϊκοί αμφορείς του 560 - 500 π.Χ. Ο αθλητής φαίνεται να έλαβε μέρος και να νίκησε στους παναθηναϊκούς αγώνες.
Στην Πραισό έχουν αφήσει τα ίχνη τους όλοι οι αιώνες. Εδώ αντιπροσωπεύονται η νεολιθική εποχή, η μυκηναϊκή, η γεωμετρική, η ελληνιστική, η βενετσιάνικη. Ακόμη και οι Τούρκοι άφησαν δυο κρήνες στους Βαβέλους.
