Tο Iερό σπήλαιο των Kρητών που απέκτησε πανελλήνια φήμη και έγινε σπουδαίο κέντρο λατρείας και τόπος μύησης, βρίσκεται στην δυτική πλευρά του οροπεδίου της Nίδας στην ρίζα της απότομης πλαγιάς σε υψόμετρο 1538 μέτρα.
Eδώ κατά την παράδοση γεννήθηκε ο Δίας κάτω από τους ήχους των τυμπάνων και των χορών των Iδαίων Δακτύλων.
Ήδη από τον 15ο αιώνα π.X. έχουμε πληροφορίες ότι το σπήλαιο είναι σημαντικός τόπος λατρείας. H φήμη του απλώνεται σ’ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και γίνεται ένα από τα σημαντικότερα κέντρα θεολογικών σπουδών της αρχαιότητας. Oι τελετές κάθαρσης και μύησης προσελκύουν μεγάλο αριθμό προσκυνητών ανάμεσα στους οποίους μεγάλους έλληνες φιλοσόφους όπως ο Eπιμενίδης και ο Πυθαγόρας.
Oι τελετές μύησης γινόντουσαν στο Άδυτον, δήλ. στο τμήμα του σπηλαίου που βρίσκεται ψηλά στο δυτικό τοίχωμα της κύριας αίθουσας ακριβώς απέναντι από την τεράστια είσοδο. Oι γιορτές προς τιμήν του Δία συνδέονταν με την αναγέννηση της φύσης κατά την άνοιξη.
Στην είσοδο του σπηλαίου υπάρχει λαξευτός βωμός για τις θυσίες. Tην σπουδαιότητα του σπηλαίου επιβεβαιώνουν τα πλούσια ευρήματα των ανασκαφών, όπως όπλα και χρηστικά αντικείμενα, χάλκινα και πήλινα ειδώλια αντικείμενα από οστά και ελεφαντοστούν, τρίποδες και λέβητες, χάλκινοι δίσκοι, τύμπανα και ασπίδες με πλούσιες αναπαραστάσεις.
Όλα αυτά βρίσκονται σήμερα στο αρχαιολογικό Mουσείο Hρακλείου. Oι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες έγιναν από τον Iταλό αρχαιολόγο F. Halbherr μετά το 1884 που ένας ανωγειανός βοσκός βρήκε τα πρώτα αρχαία αντικείμενα στην σπηλιά. Aργότερα ανασκαφές έκαμαν οι Στέφανος Ξανθουδίδης, Paul Faure και Σπ. Mαρινάτος.
Tο σπήλαιο συνδέεται και με νεώτερες λαϊκές παραδόσεις των κατοίκων της περιοχής όπως αυτή του Xαρίδημου και της γυναίκας του, που τη σκότωσε κατά λάθος ενώ κυνηγούσε στη δασωμένη Ίδη.
Aυτός όμως ο οποίος μετά από συστηματική ανασκαφή - που ξεκίνησε το 1983 - συνετέλεσε στην δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας για το Iδαίον Άντρο είναι ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης ο οποίος αναφέρει μεταξύ άλλων για το σπήλαιο:
"...Τα παμπληθή αφιερώματα από τις πιο πολύτιμες ύλες, χρυσό, ασήμι, χαλκό, ελεφαντόδοντο, ημιπολύτιμες πέτρες, μέχρι τη φαγεντιανή, την ορεία κρύσταλλο, το γυαλί, το κόκαλο και τον πηλό και σε ποικιλία ειδών, αγγεία και σκεύη, νομίσματα, σφραγίδες και κοσμήματα, συγκρίνονται μόνο με αυτά των άλλων πανελλήνιων ιερών. Οι περίφημες χάλκινες ασπίδες του Ιδαίου Αντρου συγκαταλέγονται ανάμεσα στα εκλεκτότερα έργα τέχνης του αρχαίου κόσμου. Πολλές είναι οι εισαγωγές από την Αίγυπτο και τη συροπαλαιστινιακή ακτή, αλλά και βαθύτερα από την Ανατολή. Τεχνίτες από τη βόρεια Συρία εργάσθηκαν για την κατασκευή του ελεφάντινου θρόνου του Δία, που κατά την παράδοση είδε ο Πυθαγόρας. Χιλιάδες προσκυνητές κράτησαν στο χέρι τους λυχνάρια που κατασκευάσθηκαν σε ποικίλα κρητικά εργαστήρια, αλλά και σε άλλα της Κορίνθου, της Αττικής, της Ιταλίας και της Αιγύπτου.
Στο Ιδαίο Αντρο η ζωή αρχίζει στο τέλος της 4ns χιλιετίας π.Χ., στα ύστερα νεολιθικά χρόνια και συνεχίζεται από τότε αδιάσπαστη.
Όπως είναι φυσικό, η λατρεία έχει ξεχωριστές περιόδους ακμής στην ΥΜ Ι περίοδο, τον 16ο αι. π.Χ., τα γεωμετρικά χρόνια, τον 8ο αι. π.Χ. και τα ρωμαϊκά χρόνια. Ακόμη και την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη κάποιος Πλούταρχος επαίρεται γιατί μυήθηκε στα μυστήρια του Ιδαίου Αντρου. Στη δεύτερη χιλιετία π.Χ., αποδέκτης της λατρείας είναι ο μινωικός Θεός της βλάστησης, που πεθαίνει και γεννιέται κάθε χρόνο. Γι' αυτό και ο διάδοχός του, ο Κρηταγενής Δίας, αν και για όλους τους Έλληνες είναι αθάνατος, για τους Κρήτες όμως πεθαίνει κάθε χρόνο στο Ιδαίο Αντρο και ξαναγεννιέται. Όπως πρέπει για τον τόπο, που το χειμώνα σβήνει κάθε ίχνος ζωής, για να ξαναζωντανέψει πάλι την άνοιξη..."
γεώτοπος
Το Ιδαίο Άντρο βρίσκεται στις παρυφές του οροπεδίου της Νίδας, στην απότομη ανατολική πλαγιά του Ψηλορείτη που δημιουργεί το μεγάλο ρήγμα της περιοχής. Η είσοδός του είναι πάνω στο ρήγμα ενώ και εσωτερικά του σπηλαίου εμφανίζονται παράλληλες επιφάνειες του ρήγματος. Στην είσοδο του σπηλαίου, που είναι ελαφρά κατηφορική με μια μεγάλη αίθουσα στη συνέχεια, αλλά και στο εσωτερικό του εμφανίζονται πτυχώσεις των Πλακωδών ασβεστολίθων. Το σπήλαιο αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους, διαχρονικά, λατρευτικούς χώρους της Κρήτης.
Ίχνη χρήσης του υπάρχουν ήδη από τη νεολιθική εποχή, ενώ κατά τη Μινωική περίοδο ήταν ο σημαντικότερος λατρευτικός χώρος του νησιού στον οποίο ανέβαιναν κάθε 9 χρόνια οι βασιλείς της Κνωσού. Ήταν αφιερωμένος κυρίως στον Κρηταγενή Δία και στην είσοδο του δεσπόζει ακόμα ο λαξευτός βωμός. Η λατρευτική χρήση του σπηλαίου συνεχίστηκε μέχρι και τη Ρωμαϊκή περίοδο, ενώ κατά καιρούς χρησίμευσε και ως μαντείο, ίσως λόγω των αναθυμιάσεων αερίων που προέρχονται από το ενεργό παρακείμενο ρήγμα. Τα πλούσια ευρήματα του σπηλαίου που ανέσκαψε ο Γιάννης Σακελαράκης βρίσκονται στα αρχαιολογικά μουσεία του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου.
Η περιγραφή του γεωτόπου είναι αποτέλεσμα του παραδοτέου του ερευνητικού έργου JoinOut. Το έργο με τίτλο «Σύμπραξη Καινοτόμων Δράσεων Τουρισμού Υπαίθρου» και διακριτικό τίτλο: «JoInOuT», υλοποιείται στο πλαίσιο της Δράσης "Συνεργατικοί Σχηματισμοί Καινοτομίας/ΣΣΚ» - 2η Πρόσκληση: Επιχειρήσεις» και χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και από Εθνικούς Πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ)» του ΕΣΠΑ 2014-2020» (κωδικός Έργου: ΓΓ2CL-0359457).
