Ο σπουδαιότατος αρχαιολογικός χώρος της Γόρτυνας, κοντά στο χωριό Άγιοι Δέκα της Μεσαράς και δίπλα στο σημερινό Μητροπολιανό ποταμό, βρίσκεται στο σημείο όπου άνθισε μια από τις αρχαιότερες και πιο ισχυρές πόλεις της Κρήτης, της προϊστορικής και της ιστορικής περιόδου.
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης απλώνονται σε έκταση 4.000 στρεμμάτων, από τους λόφους του Αη - Γιάννη, του Βόλακα και τον Προφήτη Ηλία βόρεια έως το χωριό των Αγ. Δέκα ανατολικά και την Μητρόπολη νότια. Το νοητό τετράπλευρο που σχηματίζουν τα ερείπια της πόλης, έχει μήκος πλευράς 2 χλμ..
Η έκτασή του, τον αναδεικνύει ως το μεγαλύτερο αρχαιολογικό χώρο στην Κρήτη και έναν από τους μεγαλύτερους στην Ελλάδας.
Στο κεντρικό αρχαιολογικό χώρο ο επισκέπτης μπορεί να δει το ρωμαϊκό Ωδείο και τη Μεγάλη Επιγραφή με τον Κώδικα Νόμων της Γόρτυνας, τον πρωτοβυζαντινό ναό του Αγίου Τίτου και τη Γλυπτοθήκη δίπλα στο αναψυκτήριο.
Η περιοχή κατοικείται αδιάκοπα από τη Νεολιθική εποχή (5000-3300 π.Χ.) έως και σήμερα. Κατά τη Μινωική εποχή φαίνεται πως υπήρχε οικισμός χωρίς όμως ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Κατά τη Γεωμετρική περίοδο (10ος – 8ος αι. π.Χ.) η ακρόπολη της Γόρτυνας οχυρώνεται καιδημιουργείται ο πρώτος αστικός πυρήνας, γύρω από το ναό της Αθηνάς. Από τον 8ο αιώνα η πόλη άρχισε να απλώνεται νότια, στις πλαγιές και τους πρόποδες των βόρειων υψωμάτων και στις όχθες του Ληθαίου ποταμού, όπου αργότερα κατά τα ιστορικά χρόνια, δημιουργήθηκε η Αγορά, το πολιτικό κέντρο της αρχαίας Γόρτυνας. Ταυτόχρονα μικροί οικισμοί άρχισαν να δημιουργούνται στη πεδιάδα νότια, στη θέση του ιερού του Πύθιου Απόλλωνα. Εκεί κατά την αρχαϊκή εποχή δημιουργήθηκε το δεύτερο κέντρο της πόλης και ο ναός του Απόλλωνα έγινε πλέον ο πολιούχος της.
Κατά τα ελληνιστικά χρόνια η Γόρτυνα μεγαλώνει και ακμάζει ακόμα περισσότερο. Αναπτύσσεται δεύτερη Αγορά ανατολικά του ναού του Απόλλωνα και ιδρύεται ιερό Αιγυπτιακών θεών. Μια μεγάλη πλατεία συνέδεε τα δύο τμήματα της πόλης, την παλιά και τη νέα. Ο αρχικός πυρήνας της πόλης στα βόρεια υψώματα οχυρώθηκε, ενώ η πόλη μεταξύ άλλων διέθετε στάδιο και γυμνάσιο. Οι γύρω πόλεις όπως η Φαιστός, η Σύβριτος, τα Μάταλα, η Λεβήνα ουσιαστικά έγιναν «περίοικοι» κοινότητες και λιμάνια της Γόρτυνας.
Σύμφωνα με το μύθο, στη Λεβίνα και κατόπιν στη Γόρτυνα, αποβιβάστηκε ο Δίας, μεταμορφωμένος σε λευκό Ταύρο και μεταφέροντας τη κόρη του βασιλιά της Φοινίκης Ευρώπη.
Από την ένωσή τους κάτω από έναν αειθαλή πλάτανο στο Ληθαίο ποταμό, κοντά στη Γόρτυνα, προήλθαν ο Μίνωας και ο Ραδαμάνθυς.
Η επικράτειά της, κατά το τέλος της Ελληνιστικής εποχής, περιλάμβανε όλη τη νότια κεντρική Κρήτη και τμήμα της περιοχής του Ρεθύμνου. Με την πόλη Αξό συναγωνίζονταν για την επιρροή στο Ιδαίον Άντρο.
Ενδεικτικό του πλούτου και της ισχύος της είναι πως τα πρώτα αργυρά νομίσματα στη Κρήτη κόπηκαν στη Γόρτυνα (470 π.Χ.). Ήταν η πιο πολυάνθρωπη πόλη της Κρήτης, διέθετε 5.000 μισθοφόρους και ο πληθυσμός της υπολογίζεται πως έφτανε τις 35-40.000.
Γνωστό είναι επίσης πως η Γόρτυνα θεωρούνταν μια από τις πλέον ευνομούμενες πόλεις της Κρήτης, κάτι το οποίο αποδεικνύει και η Μεγάλη Επιγραφή που βρέθηκε στον χώρο και η οποία είναι συγκεφαλαίωση νόμων κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου και πολιτικής δικονομίας.
Η Γόρτυνα ήταν πατρίδα του διάσημου ποιητή, μουσικού, φιλοσόφου και νομοθέτη Θαλήτα, που έζησε τον 7ο αι. π.Χ. , και ο οποίος εισήγαγε στη Σπάρτη τους παιάνες και τις ένοπλες πυρρίχιες ορχήσεις.
Κατά τη Ρωμαϊκή εισβολή στο νησί, η Γόρτυνα πήρε το μέρος της Ρώμης σε αντίθεση με τις περισσότερες κρητικές πόλεις, οι οποίες με ηγέτιδα τη Κνωσό αντιστάθηκαν στους Ρωμαίους και εν συνεχεία καταστράφηκαν. Μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση η Γόρτυνα έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής πλέον επαρχίας Κρήτης και Κυρήνης και ήκμασε ακόμα περισσότερο.
Στη πόλη σημειώθηκε οικοδομικός οργασμός... κτίστηκαν νέες συνοικίες, μεγαλοπρεπές Πραιτόριο, μεγάλο κυκλικό θέατρο, μια νέα, Τρίτη Αγορά και ο μοναδικός στην Ελλάδα Ιππόδρομος.
Αργότερα κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, η Γόρτυνα ήταν η πρώτη κρητική πόλη η οποία δέχτηκε τη νέα θρησκεία. Εδώ μαρτύρησαν το 250 μ.Χ. οι «Άγιοι Δέκα» Κρήτες Χριστιανοί προς τιμήν των οποίων πήρε το όνομά του το κοντινό, ομώνυμο χωριό. Ο απόστολος Παύλος, όρισε τον απόστολο Τίτο επίσκοπο με έδρα τη Γόρτυνα και υπεύθυνο της διάδοσης του χριστιανισμού σε όλο το νησί.Κατά τον 6ο αιωνα κτίστηκε και ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Τίτου τα ερείπια του οποίου μπορούμε να επισκεφτούμε σήμερα.
Τέλος στην μακρόχρονή της ιστορία, έβαλαν οι Σαρακηνοί πειρατές το 828 μ.Χ. οι οποίοι την κατέστρεψαν από τα θεμέλια κι έσφαξαν τον Μητροπολίτη της Κύριλο πάνω στην ακρόπολη της.
