Μια διαδρομή γνωριμίας με τον ιστορικό ορεινό όγκο της Ίδης (Ψηλορείτης), όπου γεννήθηκε ο Δίας, τους σημαντικότερους οικισμούς, τα μνημεία της φύσης και τον πανάρχαιο πολιτισμό του.
Ο ορεινός όγκος του Ψηλορείτη, κρύβει στο εσωτερικό του έναν ολόκληρο κόσμο που εδώ και χιλιάδες χρόνια ζει στους ίδιους ρυθμούς, με έναν ποιμενικό τρόπο ζωής που στις βασικές του εκφράσεις μένει αναλλοίωτος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ξεκινάμε από το Πάνορμο (1), όπου μπορούμε να δούμε τη μεγάλη βασιλική του 6ου αιώνα που έφεραν στο φως ανασκαφές και η οποία καταστράφηκε κατά πάσα πιθανότητα από τους Σαρακηνούς.
Έπειτα αν θέλουμε κάνουμε μια μικρή παράκαμψη για Μελιδόνι για να δούμε το ιστορικό σπήλαιο του Μελιδονίου που είναι γνωστό και ως Γεροντόσπηλιος.
Στην αρχαιότητα υπήρξε λατρευτικός χώρος, ενώ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας χρησίμευσε ως καταφύγιο. Στην κεντρική αίθουσα υπάρχει ακόμα το οστεοφυλάκιο με τα οστά γυναικόπαιδων και πολεμιστών που πέθαναν εδώ από ασφυξία τον Ιανουάριο του 1824, όταν οι Τούρκοι που πολιορκούσαν το σπήλαιο έφραξαν το σπήλαιο και έβαλαν φωτιά στο άνοιγμα της οροφής του.
Επιστρέφουμε στην αρχική μας πορεία κι αφού διασχίσουμε την κοιλάδα του Κάτω Μυλοπόταμου μετά το χωριό Γαράζο (2), στη βόρεια πλαγιά του βουνού, φθάνουμε στη Μονή Δισκουρίου η οποία σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην θέση που υπήρχε βωμός αφιερωμένος στους Διόσκουρους.
Από εδώ ακολουθούμε μια διαδρομή που μας οδηγεί στην καρδιά του Ψηλορείτη.
Το τοπίο του βουνού έχει πλούσια γεωμορφολογία και κρύβει πολλά σημαντικά οικοσυστήματα στα οποία ζουν σπάνια είδη της χλωρίδας και της πανίδας, ανάμεσα στα οποία είναι και ο κρητικός αγριόγατος. Οι ψηλότερες κορυφές είναι καλυμμένες με χιόνι από το φθινόπωρο μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού και στις νότιες – νοτιοδυτικές πλαγιές της οροσειράς υπάρχει πλήθος φαραγγιών, σπηλαίων και βαράθρων. Η τραχιά ομορφιά του τοπίου μας αποκαλύπτεται ολοένα και περισσότερο καθώς ανεβαίνουμε σε υψόμετρο.
Πρώτος σταθμός μας στον ορεινό Μυλοπόταμο είναι το χωριό Αξός που είναι χτισμένο αμφιθεατρικά σε υψόμετρο 500 μ. και κάτω από το οποίο απλώνεται μια καταπράσινη κοιλάδα με ελαιώνες, αμπέλια, περιβόλια.
Μπορούμε να δούμε τους θολωτούς τάφους που οι ντόπιοι αποκαλούν «Ληνόσπιτα» και την Ακρόπολη της αρχαίας Οαξού στον απόκρημνο βράχο που υψώνεται πάνω από το χωριό, η οποία περιλάμβανε το ανάκτορο της αρχαίας πόλης, ναό αφιερωμένο στον Δία (ή στον Απόλλωνα) καθώς και άλλους βοηθητικούς χώρους. Βορειανατολικά της Ακρόπολης και κάτω από αυτήν έχει ανακαλυφθεί και ένας ναός αφιερωμένος στην Αφροδίτη.
Στη συνέχεια ανηφορίζουμε νότια για να επισκεφτούμε το Σπήλαιο του Σφεντόνη στα Ζωνιανά (3), ένα από ομορφότερα επισκέψιμα σπήλαια της Κρήτης, με πλούσιο και εντυπωσιακό διάκοσμο.
Στο σπήλαιο, ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση της χώρας, γίνεται ξενάγηση μέσα στις διάφορες αίθουσες με τους σταλαγμίτες και τους σταλακτίτες και το θέαμα είναι πραγματικά φαντασμαγορικό.
Από τα Ζωνιανά μπορούμε να επισκεφτούμε και να διασχίσουμε το κατάφυτο από πρίνους ομώνυμο Φαράγγι, με τους εντυπωσιακούς γεωλογικούς σχηματισμούς.
Όσο για το χωριό των Ζωνιανών καθαυτό, αξίζει να το επισκεφτεί κανείς στα τέλη Ιουλίου, τη μέρα της Γιορτής Βοσκού και Τυριού, όπου στήνεται ένα μεγάλο γλέντι στην πλατεία και οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να δοκιμάσουν ντόπια τυριά και άλλα προϊόντα και φυσικά «αντικριστό» αρνί που ψήνεται στους δρόμους του χωριού.
Μετά τα Ζωνιανά επιστρέφουμε στον κεντρικό δρόμο και συνεχίζουμε για τα Ανώγεια (4), το χωριό με τη μεγάλη μουσική και καλλιτεχνική παράδοση. Τα Ανώγεια είναι γενέτειρα σημαντικών προσωπικοτήτων του σύγχρονου κρητικού πολιτισμού όπως του Νίκου Ξυλούρη, του αδερφού του Ψαραντώνη, του Βασίλη Σκουλά κ.ά.
Το χωριό επίσης αποτέλεσε βασικό πυρήνα της αντίστασης στη Γερμανική Κατοχή και φυσικά το πλήρωσε ακριβά. Με αφορμή την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε και τη φυγάδευση του στην Αφρική, λόγω της συνδρομή ανωγειανών «καπετάνιων» αλλά κι επειδή τα Ανώγεια ήταν σταθμός των απαγωγέων, δόθηκε η εντολή ισοπέδωσης των Ανωγείων, τον Αύγουστο του 1944. Αυτό ήταν το τρίτο ολοκαύτωμα των Ανωγείων (1822, 1867, 1944).
Κάνουμε στάση στα καφενεία της πλατείας του χωριού για το φημισμένο γαλακτομπούρεκο αλλά και για να επισκεφτούμε το πατρικό σπίτι – μουσείο του Νίκου Ξυλούρη όπου θα μας υποδεχτεί η αδερφή του. Στα Ανώγεια λειτουργούν πολλές ταβέρνες όπου μπορούμε να γευτούμε τις τοπικές σπεσιαλιτέ, όπως το οφτό αρνί, τα σύζουμα μακαρόνια και τα φημισμένα γαλακτοκομικά προϊόντα της περιοχής.
Στη συνέχεια ακολουθώντας το δρόμο που ανηφορίζει από το χωριό προς τα νότια μας αποκαλύπτεται η περιοχή της Ζωμίνθου (5).
Πρόκειται για μια μικρή ορεινή κοιλάδα εκπληκτικής φυσικής ομορφιάς που τα τελευταία χρόνια μεταμορφώνεται σε ένα μοναδικό αρχαιολογικό δρυμό.
Εδώ βρίσκεται η ξακουστή πηγή της Ζωμίνθου και στα δυτικά της η μινωική εγκατάσταση της Ζωμίνθου, ένα σημαντικό οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο των Μινωιτών. Οι ανασκαφές έχουν βγάλει στο φως ένα τεράστιο κτίριο που διέθετε δύο ορόφους και περίπου 80 δωμάτια.
Συνεχίζουμε νότια και αφού διασχίσουμε την περιοχή του Αγίου Μάμμα με το ομώνυμο εκκλησάκι του Αγίου των βοσκών, φθάνουμε στα Πετραδολάκια.
Από το σημείο αυτό μπορούμε να παρακάμψουμε για την κορυφή του Σκίνακα όπου βρίσκεται το Αστεροσκοπείο.
Από την κορυφή μπορούμε να θαυμάσουμε το ξερό και άγονο, σχεδόν σεληνιακό, τοπίο. Ανεμοδαρμένοι βράχοι εκπληκτικής ποικιλότητας μορφών και σχηματισμών, δημιουργούν ένα φυσικό σκηνικό σπάνιας ομορφιάς.
Επιστρέφοντας στα Πετραδολάκια και συνεχίζοντας νοτιοδυτικά, λίγες εκατοντάδες μέτρα μετά, μας αποκαλύπτεται το Οροπέδιο της Νίδας (6).
Το οροπέδιο που βρίσκεται στο κέντρο του Ψηλορείτη είναι επίπεδο και καλύπτεται από ένα αγριόχορτο, τη νευρίδα. Είναι μια πλούσια κτηνοτροφική περιοχή και είναι διάσπαρτη από τα διάσημα ξερολιθικά «μιτάτα», τις εποχικές κατοικίες των βοσκών με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική.
Στη δυτική πλευρά του οροπεδίου βρίσκεται το Ιδαίο Άντρο, το ιερό σπήλαιο των Μινωιτών όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Δίας, ο πατέρας των θεών της αρχαίας Ελλάδας.
Το σπήλαιο είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη σε όλο τον αρχαίο ελλαδικό χώρο για τις τελετές κάθαρσης και μύησης που γίνονταν εδώ, προσελκύοντας μεγάλο αριθμό προσκυνητών.
Στο βάθος του Ιδαίου Άντρου, στο τέλος αυτής της υπέροχης διαδρομής μοιραία θα νιώσετε ότι ο Ψηλορείτης είναι πράγματι μια πηγή ονείρων και μύθων.
